Wetgeving draagmoederschap

De beslissing om een kind te krijgen via draagmoederschap heeft niet alleen emotionele, psychosociale, medische, ethische en praktische kanten, maar ook juridische kanten. Hoe zit het met de wetgeving? Op deze pagina vind je hier meer informatie over.

Let op: Er is nieuwe wetgeving in de maak. De tekst op deze pagina gaat over de huidige situatie vóór de nieuwe wetgeving van kracht gaat. Meer informatie over het wetsvoorstel vind je onder deze button:

Meer informatie over het wetsvoorstel Kind, draagmoederschap en afstamming

Het is belangrijk om te weten dat er veel juridische aspecten komen kijken bij een draagmoederschapstraject. Daarom is het belangrijk om tijdig contact op te nemen met een gespecialiseerde jurist. Dit geldt voor zowel de wensouder(s), de draagmoeder en haar eventuele partner en de donor.

Tijdig betekent ruim voor een zwangerschap. Op die manier weten alle betrokkenen wat er komt kijken bij het juridische traject, wat ieders rechten en plichten zijn en worden de verwachtingen en afspraken helder neergelegd in schriftelijke overeenkomsten. Het is belangrijk dat door alle betrokkenen vooraf goed wordt nagedacht over de gevolgen van het gekozen draagmoederschapstraject.

Wetgeving kort uitgelegd

In onderstaande video geeft familierecht advocate Jo-an van der Tol uitleg bij de juridische aspecten van draagmoederschap (zoals deze gelden in juni 2023). In de tekst daaronder worden verschillende aspecten verder uitgelegd.

Wat is een draagmoeder?

Allereerst: wat wordt bedoeld met een draagmoeder?

In artikel 151b lid 3 Wetboek van Strafrecht staat beschreven wat de juridische definitie van een draagmoeder is, namelijk:

“Als draagmoeder wordt aangemerkt de vrouw die zwanger is geworden met het voornemen een kind te baren ten behoeve van een ander die het ouderlijk gezag over dat kind wil verwerven, dan wel anderszins duurzaam de verzorging en opvoeding van dat kind op zich wil nemen.”

Het gaat er dus om dat de draagmoeder bewust zwanger wordt vanwege de kinderwens van de wensouder(s). Het gaat dus niet om een ongeplande of ongewilde zwangerschap waarbij het kind wordt afgestaan aan de wensouder(s). Meestal is tenminste 1 van de wensouders genetisch verwant aan het kind.

Is draagmoederschap toegestaan in Nederland?

Ja, draagmoederschap is toegestaan in Nederland en dus niet verboden. Wel is het belangrijk om de juiste stappen te doorlopen, omdat het doorlopen traject niet in strijd mag zijn met de Nederlandse wet en de Nederlandse openbare orde.

Is er wetgeving specifiek voor draagmoederschap?

Nee, maar er komt nieuwe wetgeving. De Nederlandse wetgeving voor draagmoederschap wordt op dit moment voorbereid. Tot het zover is, zijn alle betrokkenen nog aangewezen op de huidige wetgeving.

Wat zegt de Nederlandse wet over draagmoederschap?

Op dit moment staan er alleen bepalingen over draagmoederschap in het wetboek van strafrecht. Dat komt omdat de Nederlandse overheid oorspronkelijk een ontmoedigingsbeleid hanteerde voor draagmoederschap. Dit ontmoedigingsbeleid wordt nu losgelaten, omdat er wetgeving in de maak is specifiek voor draagmoederschap. De reden daarvoor is dat de Staatscommissie Herijking Ouderschap jarenlang onderzoek heeft gedaan naar (onder meer) de vraag of er wetgeving moet komen voor draagmoederschap. Deze staatscommissie heeft in een rapportage in 2016 geadviseerd dat het in het belang van alle betrokkenen is dat er wetgeving specifiek voor draagmoederschap komt. Sindsdien is het Kabinet wetgeving voor draagmoederschap gaan voorbereiden. Tot het zover is, is men aangewezen op de huidige wetgeving die niet geschreven is voor draagmoederschapsprocedures. De weg naar het juridisch ouderschap voor wensouders kan op verschillende manieren worden doorlopen. Een gespecialiseerd advocaat kan je daarover voorlichten.

In artikel 151b lid 3 Wetboek van Strafrecht  staat beschreven wat een draagmoeder is (zie hierboven).

Op dit moment is het niet toegestaan om je openbaar aan te bieden als draagmoeder. Zoals je op internet of in de krant aanbieden als draagmoeder. Ook mag je als wensouder(s) niet openbaar zoeken naar een draagmoeder. Bijvoorbeeld, een advertentie op internet plaatsten.

Daarnaast is het niet toegestaan om (commercieel) te bemiddelen tussen wensouders en draagmoeders.

Deze verboden en de straffen daarop staan beschreven in artikel 151b lid 3 Wetboek van Strafrecht:

Naast deze verboden is kinderhandel en kinderkoop niet toegestaan. Het is wel toegestaan om de draagmoeder en de donor een onkostenvergoeding te betalen voor de gemaakte kosten.

Wat is het juridische doel van draagmoederschap?

Het juridische doel is om ernaar toe te werken dat de wensouder(s) de juridische ouders worden met gezag over het kind. Voorwaarde hiervoor is dat er een met waarborgen omkleed en zorgvuldig traject is afgelegd. Een gespecialiseerd advocaat kan hierover vooraf de juiste informatie geven.

In de juridische procedure krijg je te maken met een aantal juridische begrippen. Het is goed om te weten wat de juridische betekenis is van woorden die heel gewoon zijn, zoals vader of moeder. En er zijn minder bekende begrippen waarvan het goed is te weten waar ze over gaan. 

Wat is een juridisch ouder?

Juridisch ouder ben je voor het leven en daarna. Het ouderschap creëert een familieband met het kind (erfrechtelijk) en brengt ook financiële verantwoordelijkheid met zich mee. Juridisch ouderschap is ook van belang voor de nationaliteit en de achternaam.

Door de huidige wetgeving kan een kind nooit meer dan twee juridische ouders hebben. De Staatscommissie Herijking Ouderschap adviseert in haar rapport van december 2016 om ook meerouderschap te regelen, maar dat is voorlopig nog niet het geval. We weten ook niet zeker of dit mogelijk gaat worden in de toekomst.

Wat is gezag?

Gezag is het recht om opvoedbeslissingen (gezag-beslissingen) te mogen nemen: school, naam, medische beslissingen, verblijf buitenland etc. Maar ook de plicht om een kind te verzorgen en op te voeden. Het is een praktische en een financiële verantwoordelijkheid die in tijd is beperkt. Als het kind 18 jaar is geworden vervallen de rechten die je als gezagdrager hebt, dit in tegenstelling tot het ouderschap (dat is voor eeuwig).

Door de huidige wetgeving kan maar door twee personen het gezag worden uitgeoefend, dat kunnen de twee opvoedouders zijn, maar ook een opvoedouder en een tweede persoon. Zodra er geen ouders meer bij betrokken zijn, spreken we over voogdij.

Wie is juridisch ouder?

Wij merken hierbij op dat het Nederlands Burgerlijk Wetboek nog niet genderneutraal geschreven is en daarom uitgaat van een juridisch moeder en een juridisch vader en dus niet van een juridische ouder of juridisch persoon.

Juridisch moeder:

• de vrouw die een kind heeft gebaard (ongeacht uit wiens eicel), of
• de vrouw die een kind heeft erkend, of
• de vrouw die het kind van haar partner heeft geadopteerd, met behulp van de duomoeder adoptie of de partner adoptie, of
• de vrouw die een kind heeft geadopteerd (inter-landelijke of nationale adoptie), of
• de vrouw die op het moment van de geboorte gehuwd of partner geregistreerd is met de barende moeder ('automatisch' moeder worden), op voorwaarde dat:
  • het kind niet door een ander is erkend, en
  • de donor een identificeerbare donor is, en
  • de inseminatie heeft plaatsgevonden via een toegelaten Nederlandse kliniek, en
  • bij de geboorteaangifte de ouderschapsverklaring van de Stichting Donorgegevens Kunstmatige bevruchting (SDKB) is overhandigd aan de ambtenaar van de gemeente

De draagmoeder is met de huidige wetgeving dus altijd de juridisch moeder is bij de geboorte. Het is de bedoeling bij draagmoederschap dat het ouderschap door de rechter wordt overgedragen aan de wensouder(s). Een gespecialiseerd advocaat kan hierbij begeleiden.

Juridisch vader:

• de man die tijdens de geboorte van een kind met de moeder gehuwd of partner geregistreerd was, of
• de man die een kind heeft geadopteerd (inter-landelijke adoptie, nationale adoptie of stiefouder adoptie) of
• de man die een kind heeft erkend of
• de man van wie het vaderschap gerechtelijk is vastgesteld.

Als de draagmoeder getrouwd is met een man, dan is haar echtgenoot vanaf de geboorte automatisch juridisch vader. Het is de bedoeling dat de rechter uiteindelijk het ouderschap overdraagt naar de wensouder(s).

Als de draagmoeder ongehuwd is, kan een van de wensouders het kind al bij de gemeente erkennen tijdens de zwangerschap. De draagmoeder moet daar dan mee instemmen. Laat je voordat je deze stappen neemt goed voorlichten door een gespecialiseerd advocaat.

Wie heeft gezag?

De geboortemoeder heeft automatisch het gezag. Als het kind wordt geboren binnen het huwelijk (of geregistreerd partnerschap) dan heeft haar echtgenoot/echtgenote dat ook (tenzij iemand anders heeft erkend).

Met ingang van 1 januari 2023 verkrijgt de ouder die het kind erkent bij de gemeente (met instemming van de ongehuwde draagmoeder) automatisch ook het gezag. De erkennende ouder en de draagmoeder kunnen ook bij de gemeente verklaren dat het gezag (eerst) alleen bij de draagmoeder blijft.

In andere gevallen kan gedeeld gezag gezamenlijk worden aangevraagd via een formulier bij de rechtbank, of door de rechtbank worden bepaald.

Hoe verkrijgen de wensouders het juridisch ouderschap met gezag?

Deze vraag is niet eenvoudig te beantwoorden en hangt af van veel factoren, zoals de nationaliteit van de wens- en draagouders, waar het kind wordt geboren, wie er op de geboorteakte wordt vermeld, of de draagmoeder gehuwd is of niet etc. Daarom is het belangrijk om hier advies over in te winnen door een gespecialiseerd advocaat. Deze advocaat kan een helder stappenplan met de betrokkenen bepalen voor het gehele traject.

Overeenkomsten

Tijdens alle draagmoederschapstrajecten worden er tussen alle betrokkenen duidelijke afspraken gemaakt. Deze afspraken worden vastgelegd in een draagmoederschapsovereenkomst. Als er ook een donor betrokken is (dat kan een eicel- of spermadonor zijn), zal er ook een donorovereenkomst gemaakt moeten worden. Dit geldt voor zowel trajecten in Nederland als in het buitenland.

In de overeenkomsten worden alle verwachtingen en afspraken vastgelegd die de betrokken met elkaar maken. In een overeenkomst worden onder andere afspraken gemaakt over:

• Wat is het juridische doel?
• Wie wordt er juridisch ouder?
• Welke praktische afspraken worden er gemaakt?
• Wat zijn onkosten en hoe worden de onkosten vergoed?
• Hoe wordt er met elkaar omgegaan tijdens de zwangerschap?
• Het contact tussen alle betrokkenen en het kind na de geboorte.

Van niet alle afspraken in een draagmoederschapsovereenkomst kun je nakoming vorderen bij een rechter. Zo kan een draagmoeder nooit verplicht worden om draagmoeder te worden als zij zich bedenkt na het ondertekenen van de overeenkomst. Ook over het afstaan van een kind aan de wensouders kunnen geen bindende afspraken worden gemaakt. Een rechter zal bij een geschil moeten bepalen waar het kind zal wonen en met wie het kind contact kan en mag hebben.

Aangeraden wordt dat iedere partij een eigen advocaat inschakelt voor onafhankelijke bijstand en advies.

Een gespecialiseerd advocaat zal de overeenkomsten kunnen opstellen. De overeenkomsten moeten voor de zwangerschap zijn ondertekend.

Toestemming Raad voor de Kinderbescherming

Bij een draagmoederschapstraject zal de Raad voor de Kinderbescherming betrokken zijn. Dat kan op 2 momenten in het traject:

1. De eerste keer kan zijn tijdens de zwangerschap. Als de draagmoeder getrouwd is zullen de draagmoeder en haar echtgenoot eerst nog de juridische ouders zijn bij de geboorte. De wensouders zijn dan nog niet juridisch ouders. De wet stelt dat de wensouders toestemming moeten krijgen van de Raad voor de Kinderbescherming om de baby in het gezin op te mogen nemen.

Dit staat beschreven in:

Artikel 151a Wetboek van Strafrecht

Hij die uit winstbejag opzettelijk bevordert dat een kind beneden de leeftijd van zes maanden hetwelk niet onder voogdij van een rechtspersoon staat, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de raad voor de kinderbescherming, als pleegkind wordt opgenomen, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste zes maanden of geldboete van de derde categorie.

2. De Raad voor de Kinderbescherming zal ook onderzoek doen naar het belang van het kind tijdens de procedure bij de rechtbank. De rechter zal de Raad voor de Kinderbescherming hierbij betrekken. Dat wordt standaard gedaan bij zaken waarbij minderjarige kinderen betrokken zijn.

De Raad voor de Kinderbescherming onderzoekt onder meer of het in het belang van het kind is dat het kind in het gezin van de wensouders komt wonen. Ook wordt onderzocht of er een zorgvuldig traject door de wensouders is afgelegd. Daarnaast doet de Raad voor de Kinderbescherming onderzoek naar een eventueel justitieel verleden van de wensouders.

Internationaal draagmoederschap

Soms is het niet mogelijk om in Nederland een draagmoederschapstraject te doorlopen en voelt men zich aangewezen op het buitenland. In bepaalde landen is draagmoederschap wettelijk gereguleerd, zoals Canada en De Verenigde Staten.

Er zitten grote verschillen in de ethische benaderingen van sommige landen met betrekking tot draagmoederschap. Daarom is het heel erg belangrijk om vooraf de juiste keuzes te maken en je goed te laten voorlichten door een gespecialiseerd advocaat. Op die manier kun je de beste keuze maken voor je toekomstige kind. 

De advocaat in Nederland begeleidt het gehele juridische traject en controleert ook de donor- en draagmoederschapsovereenkomsten voor de ondertekening. Ook maakt de Nederlandse advocaat afspraken met de buitenlandse advocaat over de juridische procedure in het buitenland en welke ouders op de geboorteakte vermeld moeten worden.

Als het juridisch ouderschap van wensouders in het buitenland wordt vastgesteld, wordt dat op dit moment nog niet automatisch erkend in Nederland. De wensouders zijn dan aangewezen op een procedure bij de rechtbank in Nederland. De rechter kan het ouderschap van de wensouders erkennen dan wel vaststellen. Wensouders moeten hiervoor een met waarborgen omkleed traject in het buitenland hebben doorlopen en niets mag in strijd zijn met de Nederlandse openbare orde. Een gespecialiseerd advocaat kan hier meer informatie over verschaffen.

In het geval de wensouders meerdere nationaliteiten bezitten, dan is het raadzaam dat er ook advocaten uit de betreffende landen worden betrokken, omdat in die landen de juridische uitkomst dan anders kan zijn. De gespecialiseerde advocaten in draagmoederschap werken dan samen met elkaar in teamverband.

Als er wordt gekozen voor een traject in het buitenland is het belangrijk om tijdig – ruim voor het maken van de embryo’s en de zwangerschap – een gespecialiseerde advocaat in draagmoederschap in te schakelen.

Donoren

In sommige gevallen wordt er bij een draagmoederschapstraject gebruik gemaakt worden van een donor. Denk bijvoorbeeld aan een mannelijk paar dat graag ouders wil worden. Zij zullen een eiceldonor nodig hebben. Of denk aan een man-vrouw koppel waarvan een van de wensouders geen sperma of eicellen kan geven door bijvoorbeeld medische problemen. Dan kan er gebruik worden gemaakt van ofwel een spermadonor, ofwel een eiceldonor. Bij het Landelijk informatiepunt donorconceptie kun je meer informatie vinden over (de juridische kant van) doneren van sperma en eicellen. 

Geen anonieme donoren

In 1989 namen de Verenigde Naties het Kinderrechtenverdrag aan. In artikel 7 van dat verdrag staat dat een kind het recht heeft te weten wie zijn ouders zijn. In artikel 8 staat dat de gegevens over zijn identiteit, waaronder ook familierelaties, bewaard moeten worden.

Voor regeringen uit veel landen betekent dit dat zij behandeling met sperma (of een eicel) van een anonieme donor onwenselijk vinden. In Nederland kregen wensouders vanaf 1992 tot 2004 de keuze of zij een anonieme donor (A-loket) of een identificeerbare donor (B-loket) wilden. 

Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting

In 2004 wordt de Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting van kracht. Anoniem doneren van sperma of eicellen is niet langer toegestaan. Kinderen van wie de ouders hulp hebben gehad van een spermadonor of eiceldonor, of embryo donor hebben het recht te weten wie de donor is. 

Vanaf hun 12e jaar kunnen kinderen informatie over de donor opvragen, zonder dat zij te horen krijgen wie hij is. Vanaf hun 16e jaar kunnen zij ook de identiteitsgegevens van de donor krijgen. 

De Wet donorgegevens kunstmatige bevruchting is alleen van toepassing als een donor van de spermabank gebruikt wordt. Wensouders met een bekende donor, maken zelf afspraken en leggen deze vast in een donorcontract.

Daarnaast is er een aantal juridische begrippen. Het is goed om te weten wat de juridische betekenis is van woorden die heel gewoon zijn, zoals vader of moeder. En er zijn minder bekende begrippen waarvan het goed is te weten waar ze over gaan. 

Dit zijn algemene beschrijvingen. Heb je vragen over jouw specifieke situatie? Stel ze aan een gespecialiseerde jurist.

De donor heeft geen gezag en de donor heeft geen opvoedverantwoordelijkheid. De donor is niet de ouder van het kind tenzij hij dit met de wensouder afspreekt.

Buitenlandse donoren

Het is mogelijk dat wensouders kiezen voor een buitenlandse donor. Het is toegestaan om met een buitenlandse donor een draagmoederschapstraject aan te gaan, mits de donor niet anoniem is.

In veel landen wordt er anders gedacht over donoren dan in Nederland. Daarom willen sommige landen dat er alleen verplicht anoniem gedoneerd wordt. Het is heel erg belangrijk dat Nederlandse wensouders niet voor anonieme donoren kiezen, ook al schrijft dat andere land dit voor. In Nederland is dit verboden. Niet alleen zal een anonieme donor veel juridische problemen opleveren, maar nog veel belangrijker is dat je daarmee voor het kind de mogelijkheid wegneemt om later informatie te verkrijgen over de donor en er eventueel contact mee op te nemen.

Waar moet nog meer rekening mee worden gehouden?

Er komt veel kijken bij draagmoederschap. Daarom is het belangrijk om advies te krijgen van een gespecialiseerd advocaat. Naast het gehele juridische traject kan deze advocaat advies geven over onder meer:

• de noodzaak van het opstellen van testamenten;
• de toegevoegde waarde van psychosociale- en praktische counseling
• het afsluiten van een overlijdensrisicoverzekering en arbeidsongeschiktheidsverzekering;
• ouderschapsverlof voor wens- en draagouders;
• de mogelijkheid tot het verzekeren van de baby bij een zorgverzekering;
• het verkrijgen van een burger servicenummer voor het kind;
• het inschrijven van het kind op je woonadres in de burger registratie personen;
• het aanvragen van toestemming van de Raad voor de Kinderbescherming voor opname van het kind in het gezin;
• welke geslachtsnaam (achternaam) het kind kan krijgen;
• voogdij;
• bij internationaal draagmoederschap: het verkrijgen van een geldig verblijfsdocument voor het kind.
• etc.

Wetgeving

Op dit moment kent de Nederlandse wet nog geen specifieke wetgeving voor draagmoederschap. Deze wetgeving is wel in de maak. Het is de bedoeling dat het juridisch ouderschap van wensouders daarmee al vanaf de geboorte vaststaat. Met de wetgeving komt er een regeling voor Nederlands draagmoederschap en een regeling voor internationaal draagmoederschap. Op het moment dat er een update is met betrekking tot de nieuwe wetgeving, zal deze informatiepagina worden bijgewerkt.

Wat zijn de gevolgen als het draagmoederschapstraject juridisch niet goed geregeld is?

Als je als wensouders niet de juiste keuzes maakt in het draagmoederschapstraject (zoals bijvoorbeeld het kiezen voor een anonieme donor of er wordt geen ethisch verantwoorde route gekozen), dan kan dit vergaande juridische gevolgen hebben in Nederland. Er bestaat dan een kans dat het juridisch ouderschap van de wensouders niet erkend wordt in Nederland door de rechter. Hierdoor kan het kind mogelijk niet jouw juridische kind worden. Ook daarom is het belangrijk om je door een gespecialiseerd advocaat in draagmoederschap te laten begeleiden en ook al ruim voor de zwangerschap. Daarmee voorkom je veel onzekerheden, onrust en stress.